در بسیاری از پروژههایی که برونسپاری میگردد، قراردادی بین دو طرف اصلی پیمان یا دیگر عوامل، منعقد میشود. شرایط و ضوابط این قراردادها با یکدیگر متفاوت بوده و لازم است که آشنایی با انواع و شرایط هریک از انواع قراردادها در تیم پروژه وجود داشته باشد. در ادامه به انواع مختلف قراردادهایی که نام آنها متداول است، اشاره میکنیم.
۱- قراردادها بر اساس روش اجرایی
-
روش امانی (تک عاملی) In-House:
در این روش، کارفرما فعالیتهای طراحی، تهیه ماشینآلات و تجهیزات، مصالح و همچنین تأمین نیروی انسانی و منابع مالی پروژه را بر عهده میگیرد. این روش برای پروژههای کوچک و همچنین تعمیر و بازرسی مورد استفاده قرار میگیرد. در این حالت تمامی ریسکهای پروژه متوجه کارفرما خواهد بود.
-
روش دوعاملی (طرح و ساخت) Design – Build:
در این قرارداد منظور از دو عامل، کارفرما و پیمانکار است؛ که کارفرما از طریق یک قرارداد، طراحی و اجرای یک پروژه را به پیمانکار واگذار مینماید. این نوع قرارداد، بیشتر در پروژههای عمرانی کاربرد دارد.
-
روش دوعاملی (طراحی،تدارکات و ساخت) Engineering, Procurement, Construction (EPC):
در این روش، کارفرما طراحی، تدارکات و اجرای کل پروژه را به یک پیمانکار واگذار مینماید. اگر بخشی از طراحی توسط کارفرما اجرا شود، قرارداد EPC متعارف و اگر همۀ مراحل توسط پیمانکار انجام شود و کارفرما فقط طرح را تحویل بگیرد، قرارداد EPC کامل نامیده میشود. این نوع قرارداد، بیشتر در پروژههای صنعتی کاربرد دارد. شرکتی که مسئولیت اجرای پروژه به روش EPC را بر عهده میگیرد، متعهد به اجرای یک سلسله فعالیتهای موازی در قالب برنامه زمانبندی پروژه میگردد. اصلیترین ویژگی اجرای پروژه به این روش، انجام همزمان و سریع چندین بخش اصلی یک پروژه با حفظ کیفیت اجرا است.
-
روش سه عاملی:
در این روش، همزمان سه عامل کارفرما، مشاور و پیمانکار حضور دارند. کارفرما برای طراحی نقشهها با یک طراح یا شرکت مهندسین مشاور و برای اجرای پروژه با پیمانکار کل یا پیمانکاران جزء، قرارداد میبندد. در این حالت وظیفه هماهنگی بین مشاور و طراح با پیمانکاران، بر عهدۀ کارفرما است.
-
روش چهارعاملی (مدیریت طرح) Management Contractor (MC):
این روش نوعی از روش سه عاملی است با این تفاوت که کارفرما عامل دیگری به نام مدیریت طرح یا مدیریت پیمان را نیز به خدمت میگیرد. وظیفه عامل چهارم، درواقع هماهنگی بین طراحی و اجرا است؛ بهاین ترتیب، ریسک کارفرما کاهش مییابد.
-
روش مدیریت ساخت Construction Management (CM):
در این روش، کارفرما با یک پیمانکار بهعنوان مشاور مدیریت ساخت و یک یا چند پیمانکار جهت اجرای پروژه قرارداد میبندد. مشاور مدیریت ساخت، وظیفهاش برآورد هزینه و تهیه برنامه زمانبندی و کمک به کارفرما، جهت مدیریت هزینهها و منابع موجود در پروژه است.
۲- انواع قراردادها بر اساس نحوۀ پرداخت
-
قراردادهای دستمزدی Time and Material یا فهرست بهائی Unit Price:
در این روش که از جمله رایجترین روشهای پرداخت صورت وضعیتها و تعدیل پروژهها است پیمانکار کلیه فعالیتهای انجامشده را در یک بازه زمانی مشخص اندازهگیری میکند؛ مانند خاکبرداری، بتنریزی و … . سپس قیمت کارهای انجامشده را با فصول دفترچه فهرستبها که هرسال توسط سازمان مدیریت و برنامهریزی اعلام میشود، تطابق میدهد و هزینۀ فعالیتهای انجامشده را محاسبه و به کارفرما در قالب فرمهای مربوطه اعلام میکند. این روش، روش دقیقی در پروژههای اجرایی است، ولی در پروژههای تحقیقاتی و پژوهشی نقش کمرنگتری دارد. نکته اصلی در این نوع قرارداد، کنترل دقیق مقادیر کارهای انجامشده است. سود اصلی پیمانکار در این روش از درصد هزینه بالاسری حاصل میشود.
-
قراردادهای با قیمت کلی یا مقطوع Lump Sum / Fixed Price:
در این نوع قرارداد، کلیه هزینههای پروژه، برآورد شده و با یک مبلغ کلی به پیمانکار واگذار میگردد. پرداخت صورت وضعیتها بر اساس برنامه زمانبندی و ساختار شکست هزینۀ مشخص و ثابت به پیمانکار انجام میشود. درواقع محاسبه صورت وضعیتها بر اساس درصد پیشرفت فیزیکی فعالیتها انجام میشود. این روش پرداخت در پروژههای بزرگ مرسوم و رایج است اما اگر مدتزمان اجرای پروژه طولانی شود و قیمتها نسبت به زمان شروع پروژه افزایش پیدا کند، پیمانکار دچار مشکل خواهد شد. در پروژههای تحقیقاتی و پژوهشی از این روش بهعنوان یکی از روشهای متداول استفاده میشود.
-
قراردادهای انجام کار با پرداخت حقالزحمه بر اساس هزینۀ اجرای کار Cost Plus:
در این روش، پرداختها بر اساس هزینههای اجرایی پروژه و مقدار مشخصی از سود مورد توافق بین کارفرما و پیمانکار است. اگر برای روش بالا، کارفرما سقف ریالی را مشخص کند (مانند روش قیمت مقطوع)، قرارداد، ترکیبی از روش قیمت مقطوع و Cost Plus میباشد. با تعریف این سقف، کارفرما مطمئن میشود که هزینهها از یک مقدار معین بیشتر نمیشود اما محاسبهها همچنان بر اساس احجام کارهای انجامشده است.
۳- انواع قراردادها از نظر حقوقی
-
قراردادهای کلید در دست یا کلید گردان Turn Key:
این روش، شباهت زیادی به روش طراحی و ساخت دارد. پیمانکار همه کارهای اجرایی پروژه را انجام داده و کارفرما اصطلاحاً با چرخاندن یک کلید، از پروژه بهرهبرداری میکند. در این روش، مسئولیت پیمانکار از روش طرح و ساخت خیلی بیشتر است.
-
قراردادهای خرید خدمت:
پیمانکار بهعنوان سرمایهگذار و مجری طرح، کلیه سرمایهگذاریها، خرید تجهیزات و نصب و راهاندازی آنها را بر عهده میگیرد و بعد از پایان پروژه، کارفرما هزینهها را بازپرداخت میکند. بازپرداخت سرمایهگذاری از طریق فروش کالا و خدمات تولیدی پروژه انجام میگیرد. قراردادهای بیع متقابل Buy Back که در ایران هم رایج است (بخصوص در صنایع نفت و گاز)، جزء این دسته از قراردادها محسوب میشود.
-
قراردادهای ساخت و انتقال:
پیمانکار، عملیات ساخت و اجرای پروژه را بر عهده میگیرد و بعد از اجرا ممکن است پروژه را به مالکیت خود درآورده یا از آن بهرهبرداری کند ولی درنهایت بعد از یک مدت معین، بایستی پروژه را به کارفرما تحویل دهد. قراردادهای “ساخت، بهرهبرداری، انتقال” Build, Operate, Transfer (BOT) از نوع این قراردادها هستند.